-Немам дефинитивна препорака за сите пациенти, меѓутоа сметам дека гладувањето е исклучително поволен стил на живот. Секој што може да гладува, колку подолго може да гладува, толку е подобро, бидејќи гладувањето е антиинфламација. Гладувањето намалува внес на калории и на некој начин овозможува да се прочистува организмот, но се прочистува и умот на некој начин. И доведува до поголема ментална дисциплина кај тие луѓе што го практикуваат тоа, вели интервентниот кардиолог д-р. Сако Кедев во интервју за МИА.
-И според покомпетентните од мене во оваа област, тој систем на гладување е корисен, а еден од едноставно кажаните механизми е да не се вечера. Значи последниот оброк да заврши во 4 или во 5 попладне и до наутро да не се козумира ништо, само вода. Ни јаболко. Тоа е најверојатно најкорисното нешто. Овие механизми се опишани уште во древните цивилизации. Тибетанската медицина, која што е постара од кинеската, го опишува сето тоа. Во многу религии, во христијанството ние имаме пост, но тој пост треба да е многу ригорозен, проследен со намалување на телесната тежина. Тогаш е вистинскиот бенефит. Не случајно и во религиите, па и во муслиманството, во исламот, имаат гладување. Значи тие религии се базирани на животни искуства, децениски, а некои со векови наназад. Луѓето знаеле дека ако гладуваат, се прочистува организмот, меѓутоа не само организмот – се прочистува и умот на некој начин. И доведува до поголема ментална дисциплина кај тие луѓе што го практикуваат тоа. Така што, јас лично сметам дека секој може да си ја практикува својата религија со својот систем на гладување, без разлика на која вера и припаѓа. И секој човек без религија, тој кој што е атеист, колку повеќе гладува, има подобра прогноза, вели д-р Кедев.
Тој лично вели се придржува до тој став што порано да го заврши неговиот последен оброк, до следното утро.
Кедев кој пред неколку дена беше одликуван од претседателката на државата за неговите кардиолошки заслуги, во борабат за поуспешна самостнојна држава, меѓутоа и за историскиот успех со освојувањето на 14-те врвови над 8 000 метри н.в. во интервјуто за МИА говори и за овие екстремни експедиција, за тоа каде ја црпи енергијата за ваквите потфати и предизвикот на соочување со смртта.
-Сите имаме одреден пул на енергија, животна енергија која што е највисока во детството. Значи во детството имаме најголема енергија, животна енергија. Со тек на годините ни ослабува таа енергија, значи полека губиме од таа енергија, за на крајот пред крајот на животот имаме најмала животна енергија. И тоа е причината што повозрасните луѓе го губат мотивот за живот, се подепресивни генерално, не секогаш, повозрасните луѓе имаат помала мотивација во однос на помладите. Добрата работа е што постои механизам на обновување на таа енергија и на зголемување на животната енергија, на концентрацијата на животна енергија што сите ја имаме, вели Кедев.
Според него, секој треба да си го најде тој начин, а неговиот начин се планините и интензивната физичка активност, која вели му ја зголемува животната енергија и на некој начин го прави посмирени.
Кедев вели дека во својата кариера имал пациенти кои споделиле со него т.н. искуства близу до смрта, но и самиот тој искусил таква состојба на некои од неговите алпинистички експедиции.
-И тие искуства се многу важни. И не би ги препорачал на никој, меѓутоа тоа се искуствата што ме ослободуваат од стравот од смрт. Стравот од смртта е најголемиот страв што го имаме сите. Нема човек што нема страв од смрт. И тој е најголемиот лимитирачки фактор за сите нас. За жал. Но, тој што ќе успее да се ослободи од тој страв, ќе биде многу посмирен во животот.
Докторе, и покрај напредокот во медицината, кардиоваскуларните болести остануваат причина број еден за смртност, не само кај нас, туку и во светот. Како тоа, што се случува во медицината на ова поле? Има ли напредок за да се избегне тоа прво место?
Тоа дефинитиовно е епидемиолошки податок што важи за целиот свет. Значи кардиоваскуларните болести се водечка причина и за морбидитет и морталитет. Таа тенденција се намалува во развиениот свет, во западниот свет и во САД. Меѓутоа во земјите во транзиција, земјите со понизок социоекономски статус, уште има екстранационален раст. Ние сме, за жал, во таа категорија, каде што во нашата држава, кардиоваскуларните болести се поголема причина за морбидитет и морталитет, отколку смртноста од сите други болести заедно. Значи повеќе од 50 проценти, од вкупниот морталитет се должи токму на ова. Овие заболувања се мултиетиолошки, значи нема само еден етиолошки причинител за кардиоваскуларни заболувања. Ги знаеме тие мајорни ризични фактори, што не е на одмет секогаш да се повторат. Значи тие се добро етаблирани ризични фактори – број 1 – пушењето, потоа шеќерната болест, крвниот притисок, покаченото ниво на холестерол. Во поново време, како посебен ризичен фактор се додава и нередовниот животен стил од аспект на помалку спиење, нередовен живот, будни ноќе.
Кога се подготвувавме за овој разговор, ми рековте дека постои пирамида, којашто означува што всушност треба да се прави, дека на прво место се исхраната и животниот стил, а на последно место е лекарската интервенција. Можете ли повеќе да објасните?
Да, значи да се надоврземе на тоа големо значење на кардиоваскуларните заболувања, тоа е еден аспект. Втор аспект што е многу важен, суштината е во превенцијата. Значи, кај кардиоваскуларните болести, најчеста е атеросклеротичната коронарна болест, тоа е најчеста причина на кардиоваскуларни проблеми, а цереброваскуларните проблеми најчесто се должат на промени, атеросклеротични промени во церебралниот васкуларен систем. Тоа е запушување на крвниот сад и негово најчесто згрутчување или крварење, слабост на крвните садови на одредени места, посебно во мозокот. Суштината е во тоа што треба да се преземе превенција. Бидејќи ние со нашите интервенции ги лекуваме компликациите, не ја лекуваме болеста. Ние не ја лекуваме атеросклерозата со механичките интервенции, на стентирање, на бајпас, вградување на т.н. уреди дивајси, значи ние ги лекуваме компликациите. И суштината е да се превенира сето тоа, а превенцијата започнува, како што спомнавте вие, од базата на таа пирамида. Значи, тука превенцијата треба да биде насочена кон најмладата популација бидејќи атеросклерозата започнува многу рано. И ние треба да ја „фатиме“, да го фатиме што порано почетокот на атеросклерозата кај најмладата популација, бидејќи со редовен здрав животен стил и исхрана уште во детско ниво, ние сигнификантно го намалуваме ризикот за прогресија на атеросклерозата. Бидејќи сите ние имаме, и јас, и вие, снимателите, сите имаме атеросклероза, некој повеќе, некој помалку. Меѓутоа ако применуваме превенција, тогаш спречуваме акутни компликации.
Исхраната не е спорна како фактор, тоа е познато кај луѓето, пушењето исто така. Драматично е што во Македонија 44,7 отсто од возрасната популација се пушачи, за разлика од една Шведска каде пушали се само 11 отсто. И не гледам дека имаме кампања против тоа. Но, тоа што е интересно и ново е дека го споменавте и алкохолот. Порано се сметаше дека чаша до две вино дневно помага, а сега испаѓа обратно?
Да. До пред некоја година, во официјалните препораки според кои ние се придржуваме, посебно европските препораки, стоеше токму тоа дека се препорачува една до две чаши алкохол дневно, една кај жени, до две чаши кај мажи. Меѓутоа последните препораки укажуваат на тоа дека не постои безбедна количина на алкохол што можеме да им ја препорачаме на пациентите. И тоа малку ги збунува нашите пациенти, коишто порано го слушаа токму ова што вие го кажавте, меѓутоа сегашниот став којшто треба да го знаат и пациентите, ама и докторите што се уште се вклучени во примарната здравствена заштита, е дека во сегашните европски препораки стои дека нема безбедна количина на алкохол што може да ја препорачаме на пациентите. И ова произлегува од резултатите коишто ги презентираат пред се онколозите на европско и светско ниво, бидејќи онколозите пред извесно време запалија црвено светло, базирано на повеќе милионски дата бази на пациенти, што ги имаат на располагање. И кога ги анализирале дошле до заклучок дека алкохолот е поврзан со одредени форми на канцер. Значи базирано на тоа коешто е презентирано од страна на онколозите произлегуваат и овие препораки.
Тоа значи, да резимираме, здрава храна, ниту една цигара, ниту една чашка алкохол. Стресот?
Тоа е друго прашање. Меѓутоа да ги заокружиме претходните. Значи за пушењето не треба да се дискутира. Јас секојдненво се соочувам со пациенти коишто имале проблем со срцето. Имале инфаркт, ставен е стент, но меѓутоа не можат да се откажат од пушењето. За мене тоа е навистина несфатливо бидејќи знаеме дека е тоа мајорниот ризичен фактор. Пушењето е мајорен ризичен фактор. И затоа не би сакал една минута да губам време на тоа, меѓутоа треба да ги потсетиме актуелните во Министерството за здравство и сите што се вклучени во здравствената нега, дека мора малку поригорзно да се спроведува Законот за пушење. Ние имавме еден многу добар Закон за пушење, којшто функционираше. За жал, шокантно за мене е што сега насекаде повторно се пуши, во сите ресторани, кафулиња. Тоа е нешто што треба властите да го решат.
Како Американците успеаја да го сведат пушењето на 20 отсто од популацијата, а Швеѓаните на 11 отсто?
Да ги оставиме Американците за кратко. Да се вратиме кон Турците. Како Турците успеаја да го намалат пушењето и нема пушење на јавно место. Во САД секогаш имало тенденција да се следат овие препораки. Популацијата е подисциплинирана, таму здравствениот систем е многу скап и секој инвестира во превенција. Значи, тоа е еден од механизмите во САД. Во западниот свет исто така, во Шведска е многу ниско нивото, меѓутоа за нас треба да биде поучно искуството од Турција. Како Турција успеа, каде пушењето беше во невидени размери присутно, да го намали сигнификантно, а да не зборуваме на јавните места…
А кај нас обично се вели: „Пуши како Турчин…!“
Да, значи истото искуство, ние мора да го примениме и кај нас. Тука јас мислам дека не може да има компромис. Се работи за ризичен фактор што го зголемува морталитетот, значи пушењето. Во однос на алкохолот. Знам дека е многу деликатно да се спроведе ова, комплетна апстиненција. Меѓутоа за почеток мислам дека е најважно тие што не пијат алкохол, да не пијат, бидејќи некои луѓе почнуваат да пијат наседнувајќи на тоа дека е корисно една, две чаши, дали црвено вино или ќе кажат некој друг тип на алкохол. Меѓутоа тие што не пиеле никогаш да не пијат, а тие што пијат да се обидат да го ограничат, да го намалат внесот на алкохол. Тоа е дефинитивно. Да не заборавиме – хипертензијата. Значи покачениот крвен притисок е многу сигнификантен ризичен фактор. И за среќа имаме многу добри медикаменти во третман на хипертензија. И второ, имаме многу важен механизам на редукција на сол. Пациентите што ќе ослабат, ќе имаат одредена физичка активност, регуларна на дневна основа, ќе се испотат еднаш дневно, не мора да трчаат, може брзо одење, малку да се оптоварат и да го ограничат внесот на сол. Солта е голем ризичен фактор за кардиоваскуларни заболувања и за бубрежни заболувања. Значи внесот на солта е еден од клучните аспекти.
На колку да се ограничи солта?
На минимум. Имаше епидемиолошки податоци, намалување на внесот на сол за 2, 3 грама дневно, за неколку проценти го намалува морбидитетот, дури и морталитетот од кардиваскуларни заболувања.
За пешачењето – колку би препорачале дневно пешачење ?
Тоа би кажал дека е индивидуално. Секако, некој пациент што имал потежок инцидент, како мозочен удар, срцев удар, значи не треба да се инвалидизира ако може да се движи. Значи тој пацинент треба да има континуираа активност, меѓутоа на пониско ниво. Значи поумерено пешачење. Секој што немал никаков инцидент, нема значајни ризични фактори, тој би требало според мене да има најмалку 30 минути физичка активност, ама да се оптовари. Тоа не значи дека мора да трча, не мора да оди по планини, меѓутоа доволно е да се оптовари на рамно, брзо одење. Пешачењето можеби е најдобрата активност. Кога сме кај Водно. Значи Водно е невиден благодет за Скопје што го имаме. Значи такви услови да можеме од дома да направиме 800 метри висинска разлика, да излеземе пеш, да одиме или пеш или со велосипед, значи тоа е невидена предност. Прва работа треба да го заштитиме Водно и треба да го афирмираме овој здрав животен стил на Водно.
За исхраната, американскиот секретар за здравство Кенеди сега се обидува максимално колку што е можно да внесе здрава исхрана во училиштата кај децата и се обидува да елиминира една од најпопуларните цералии за децата „Froot Loops“, кои тврди дека се штетни по здравјето на децата. Кај нас, се води ли сметка за таа исхрана на децата во училиштата и градинките бидејќи рековте дека заштитата мора да почне од најмлада возраст?
Ова мислам дека е извонредна иницијатива што ја прави Кенеди во САД, бидејќи тоа е базата на таа пирамида. Значи ние мора да почнеме од децата. И тој отвора еден многу сериозен проблем бидејќи во САД има епидемиолошки пораст, висок пораст на дијабет кај дечиња од нездрава исхрана. Обезноста е драматичен проблем во САД и таа започнува уште на детски години. И оваа иницијатива потекнува токму од овие причини, а за ова најголемата причина се јаглените хидрати. Значи рафинираните шеќери и адитиви коишто се употребуваат и во овие цералии и во други производи коишто се достапни пред се, и атрактивни за жал, за најмладите дечиња. И мора да постои таа иницијатива.
Тие се некако најлесен оброк за подготовка од страна на родителите, стави од нив во чинија, стави млеко и завршена работа?
Внесот на такви шеќери создава зависност. Значи, дечињата стануваат зависни и почнуваат да го зголемуваат внесот на таа исхрана и за жал си го зголемуваат ризикот за сигнификантни здравствени проблеми уште во најрана возраст. Стапката на предијабетет во САД, ако не се лажам, е повеќе од една третина од целата популација на САД. Значи тоа е почетната форма на предијабет. Во одредени возрасни структури дури повеќе од половина се засегнати. Суштината е дека таа состојба е реверзибилна. Значи предијабететот, па и некоја форма на дијабет тип 2 кај некои луѓе може комплетно да се нормализира со интензивна и регуларна физичка активност и диета. Значи тоа е многу важно.
Го спомнавте притисокот. Едно практично прашање, дали 140 со 100 притисок мора да се лекува?
Хипертензија. Тој мора да се лекува. Најпрво би требало да се проба со драматична промена на животниот стил. Според мене, во тие услови, значи ако забележиме дека пациентот или човекот што е со тој ризик, може со неинвазивен третман, дури и без употреба на лекови за кратко време, да кажеме неколку недели или за некој месец, со самата промена на животниот стил и на драматична редукција на внес на сол и на гладување, да го регулира тој притисок, тогаш во ред. Но, ако не се регулира за кратко, тогаш има соодветни лекови. И предноста на медикаментозниот третман е добро етаблирана и се знае, сегашните трендови се спуштаат тие вредности, значи 120 со 80 е препорачаната вредност.
Значи на 140 со 100 не мора да се оди веднаш на лекарства или туку прво да се проба прво со здрав животен стил?
Ако се проба со животен стил, драматично, многу често и без лекови може да се регулира. Меѓутоа ако не даде резултат промената на животниот стил, сигурно дека мора да се оди на терапија.
Кога ќе се наталожат масти на крвен сад, освен стентирање дали постои претходно природен начин на кој може тоа да се претвори во реверзибилен процес? Се сеќавам, своевремено имаше еден бугарски биохемичар, Иван Вазов, кој создаде некакво средство од 16 тревки и тврдеше дека тоа ги отпушува крвните садови. Кога Ве прашав тогаш, вие рековте дека ништо не ги отпушува крвните садови бидејќи ако не сте виделе, ми рековте мене, тие личат како водоводна цевка запушена со бигор. Дали во оваа смисла, еве 20 години по ова прашање што тогаш Ви го поставив, дали постои некаков напредок во медицината, меѓутоа и некакви нови сознанија на природен начин тоа да се реши?
Значи ниеден суплемент, чај, тревки и некои такви дополнителни начини на внес на такви суплементи, не е докажан. Значи не е докажано дека може да го направи овој процес реверзибилен. Единствено статините се една група на лекови што го намалуваат холестеролот и првпат имаме доказ кај статините со примена на повисока доза на росувастатин, тоа е генерички препарат – еден од статините, имаме докажано регресија на атеросклерозата, значи мало повлекување и промена на составот. Ако бил многу со липиден состав доаѓа на некој начин собирање, се собира, ама не се губи. Значи атеросклерозата не може да се изгуби со ништо. Кога сме кај стентирањето, сегашниот став е дека стентирањето има предност само кај акутните случаи. Значи само кај акутните компликации на атеросклероза. Инаку, сите имаме, и јас имам, и вие, и сите имаме атеросклероза, меѓутоа не сме сите за стентирање. Стентирањето има предност кај акутни состојби. Тоа значи прединфаркт или инфаркт. Тука е бенефитот. Веќе имаме докази дека кај хронична и стабилна атеросклероза, асимптоматска, најчесто не треба ништо да се прави, дури не треба ни инвазивно снимање да се прави, ниту ангиографија со компјутерска томографија, ниту инвазивна коронарографија. Значи предноста на овие техники е пред се кај акутна дестабилизација. И некогаш ни треба диференцијално дијагностички да видиме дали се работи за прединфаркт, кога има пациентот симптоми, а инаку стентирање на стабилна атеросклероза не се препорачува.
Го спомнавте генеричкото име на лекот. Кај нас како е познат?
Секоја компанија го има тоа производство. Значи и нашите македонските компании. Тоа е росувастатин, тоа е најбазичниот статин. Значи тоа е статински препратат и тие препарати се достапни. Значи сите компании, и домашни, и странски го имаат како генеричка форма и е најдобро што е на позитивна листа. Мислам дека подолго време е на позитивна листа и тоа е нешто што сигнификантно влијае. Меѓутоа работата е што и тие препарати треба да се земат таму каде треба. Значи не е само да се земаат каде што има покачено ниво на холестерол, туку треба се проценува целокупниот ризик на пациентот. Значи целокупниот ризик во однос на присуство на другите ризични фактори. Пример, ако пациентот е дијабетичар, ако е хипертоничен, има покачен холестерол, тогаш секако треба да ги прима овие терапии. Меѓутоа ако нема дијабет, не пуши, нема хипертензија, има нешто покачен холестерол, најдобар режим е физичка активност и внимавање на исхрана. Значи секогаш треба да дадеме шанса на што понеинвазивен пристап, дури и без лекови. Таму каде што мора, ќе дадеме лекови.
Кога спомнавте неинвазивен пристап, Вие ја покренавте оваа иницијатива за проверка на непотребни операции коишто се вршат во приватни клиники, а потоа Фондот ги плаќа. Своевремено, во време на Војо Михајловски како директор на ФЗО, мислам дека МИА прва го објави тој податок, за да се одобри плаќањето на една таква операција биле потребни потписи од пет специјалисти од државното здравство. Зошто тоа е укинато, па сега имаме процедура на враќање, а тоа малку трае. Која била причината тоа да се укине, кога е сосема едноставен процес?
Значи кога се работи за агресивни интервенции, како што е и стентирање, кардиохируршки интервенции, како бајпаси, такви поагресивни техники, тоа е врвот на таа пирамида што ја спомнавме. Значи почнува примордијална превенција, примарна превенција, секундарна превенција, кај тие што имале одреден инцидент, терцијарна превенција и на крај доаѓа фартерна превенција, што значи да се избегнуваат непотребни интервенции. Тука спаѓаат и стентирања и кардиохируршки интервенции. Значи, тоа е нешто на коешто треба сите да работиме. Тоа е веќе е светски тренд и ова не е само проблем кај нас. Ова е проблем и глобално. Меѓутоа системот мора да се заштити. Ние имаме во моментов две приватни болници и една јавна здравствена установа, државна кардиохирургија, што ги прават овие комплексни интервенции и имаме еден единствен плаќач на тие услуги, тоа е Фондот за здравствено осигурување. Нормално е во секоја земја, тој што плаќа, да проверува за што плаќа. Значи која е индикацијата, а индикацијата за овие интервенции може да ја оценат само интервентни кардиолози и кардиохирурзи. Бидејќи ако немаме тој профил, ние немаме објективна оценка дали треба или не треба да се направи интервенција.
На првите осум случаи имаше потпис од 16 наши специјалисти, меѓутоа тоа не се процесуира. Сега не ве прашувам како лекар, како граѓанин, дали до сега требаше нив да ги преземе Јавното обвинителство ?
Кога ја покренавме оваа иницијатива, намерата ни беше да ставиме крај на овој тренд што постои, бидејќи ако ги евалуираме податоците од Фондот, ќе видите дека во изминатите години се дуплирани или триплирани одредени интервенции. Значи нашата популацијата се намалува во државата, а ние имаме дуплирање, триплирање на интервенции. Значи мора некој, според мене, да проверува за што се плаќа, а тој може да проверува само преку компетентни кадри. Тоа значи или домашни, меѓутоа може да ангажира и странски.
Зошто странски, зар не се доволни наши 16 специјалисти?
Јас лично сметам дека се доволни нашите експерти.
Ако ангажираме странски експерти, тоа значи дека не им веруваме на овие 16 наши експерти. Како тогаш јас да верувам кога ќе одам на преглед или контрола кај нив?
Стопроцентно имате право, меѓутоа треба да имаме предвид дека Министерството за здравство дава дозвола за работа, и на приватните и на јавните институции. И Министерството за здравство има обврска и право да контролира. И тоа го прави на тој начин на којшто смета дека е најобјективен. Во овој случај, бидејќи се створи една акутна вознемиреност, за случајов, министерот за здравство, според мене, добро постапи што направи најпрво наша комисија, независна, во која што вклучи и претставници од приватните болници да ги анализираат тие случаи. Во меѓувреме почнаа да доаѓаат и нови случаи. Мислам дека континуирано има, и сега доаѓаат нови случаи. Па ќе видиме како комисијата ќе работи бидејќи тие треба да имаат своја автономија, меѓутоа треба и одговорност да имаат, кога ќе ја презентираат својата работа. А, министерот одлучи да формира и независна странска комисија.
Формирана е или не?
Не сум во тек. Бидејќи сака да биде тоа независно, што е во ред. Значи сето тоа е во ред. Сè што правиме во правец да ја вратиме довербата на пациентите е добро.
Ова е веројатно прашање за министерот, не за вас, но зошто тие првични осум случаи, кои сега се десет, потврдени, зошто веќе не се процесуирани?
За да се процесуираат, во било кое тело, на крај треба да се направи експертиза и вештачење. тоа мора да го стори интервентен кардиолог или кардиохирург. Досегашното искуство укажува во вакви случаи, без разлика која институција го презема тоа, на крај се се сведува на Државен санитарен инспекторат кој треба да проверува индикации. Со целиот респект кон тие колеги, но тие не можат да ценат дали треба или не треба да се оперира и не се ни надлежни. Ниту пак Лекарската комора, ако не ангажира интервентен кардиолог или кардиохирург, и таа нема да има објективно мислење. Бидејќи сега и Лекарската комора се вклучи, ама чекаме да видиме кој е профилот на доктори што ќе ја прават контролата. Ако таа контрола ја прават ендокринолози, ревматолози, невролози или педијатри инфектолози, тие не се компетентни.
Впечатокот, од надвор гледано е дека постапката се одоговлекува и дека постои опасност, како и многу други работи кај нас во минатото, да се разводни?
Тоа треба Министерството да одговори, бидејќи очигледно дека ова прашање не може да остане така. Еден е финансискиот аспект што го зборуваме. Значи тоа се десетици милиони евра на годишно ниво. Значи, мора да има контрола. Мора да има контрола Фондот за што плаќа. Не може да се повикува на Државниот санитарен инспекторат да проверува дали има потреба или нема потреба од операција. Еве имате вие приватно осигурување. Дали тоа приватно осигурување ќе ви плати една базична операција без да провери дали е потребна или не. Ние имаме и странски државјани, имаат осигурување. Доаѓаат понекогаш на интервенции и кај нас, и во приватните болници. Нема шанса осигурителната компанија да плати некоја интервенција или не дај Боже операција на срце, без да ги провери сите резултати. И тие проверки, ги прават компетентни стручњаци, не ги прават обични лекари или лекари што се во примарна здравствена заштита.
Да се префрлиме сега на едно друго поле. Во САД сега е многу актуелна расправата за тоа дали Кковид вакцините на Фајзер и Модерна предизвикуваат миокардитис. Има десетици, десетици кардиолози коишто беа сослушувани во Сенатот од Комисијата што ја води сенатор Џонсон и тоа се угледни лекари во САД, иако пред четири, пет години на многумина од нив им се закануваа дека ќе им ги одземат лиценците затоа што го покренуваа ова прашање. Ваше мислење, дали спајк протеинот од вакцините предизвикува миокардитис и дали имаме такви случаи во нашата земја?
Вакцините се против тој спајк протеин којшто е на вирусот. И вакцините, најпрво да кажам, јас не сум експерт во оваа област, меѓутоа ќе го кажам моето мислење. Точно е дека кај одреден многу мал процент, тоа е многу мал процент од вакцинираните со овие mRNA вакцини е докажано појава на миокардит, кај млади машки пациенти. Млади, на млада возраст. Значи тоа е докажано, ама тој процент е многу мал. И тој процент е ставен во таа категорија на прифатлив ризик бидејќи сè што правиме во медицината има одреден ризик. Значи ниеден лек не е без несакан ефект. На пример, овие лекови што ги спомнавме – статини, значи тие може да го зголемат ризикот за дијабет тип 2. Значи имаме други лекови коишто можат да имаат несакани ефекти, отоци на нозе или било какви други проблеми. Значи секој лек, па дури и најбазичниот, аспиринот, од аспиринот може да има несакани ефекти. Ама пак продолжуваме да даваме аспирин 100 мг и тоа е извонреден лек кај најголем дел од луѓето. Тоа е и случајот со вакцините. Значи тие вакцини се покажаа дека си имаат одреден бенефит, имаат одредени контроверзии во некои сегменти, меѓутоа сега излегуваат и нови податоци. Значи сега имаме нови податоци кај луѓето што се инволвирани во овој процес дека дури и вакцините против обичен грип, го разбудуваат и стимулираат имунитетот и ја намалуваат стапката на ризик дури од малигни заболувања. Мислам дека е нешто од тоа објавено, нешто ќе се објавува и е во процес на објавување и тоа се многу позитивни ефекти.
Има еден американски онколог кој што вели дека разбудувањето на имунитетот зависи од протеин IL15 и од ген P53. Дали тоа го постигнуваат овие вакцини, дури и обичната вакцина против грип или е во прашање нешто друго?
Вие сте правник, меѓутоа многу длабоко навлезен во овие интрацелуларни механизми. Јас би се обидел малку со поедноставен речник. Секоја вакцина, најбазична, па дури и таа против грип, го разбудува имуниот систем и сега се покажува дека дури го зголемува нивото на тие т.н. natural killеrs лимфоцити.
Природни клетки убијци?
Тие што ги имаме сите, ама се заспани. И при одредена состојба тие може да се разбудат и да не заштитат од одредени состојби или обратно, одредени состојби, како што е нездрава исхрана и овие други ризици што ги спомнувавме, ризично однесување, па и неспиење доволно, го супримира сето тоа. И стресот. И самиот стрес делува инфламатарно, значи воспалително. И инфламацијата или воспалението е во природата и на атеросклерозата, и на карциномот, и на многу заболувања. Така што сегашните трендови во медицината се насочени кон селективно таргетирање на тие антиинфламаторни механизми. Сè уште не сме сигурни на кое ниво треба инфламацијата да се адресира за да се постигне одреден бенефит, бидејќи тука има различни нивоа. Имаше едни базични лекови антиинфламаторни како колхицин, кои што прво се покажаа дека се корисни кај атеросклеротични промени, но потоа во една голема студија се докажа дека не се корисни. И прво влегоа во препораките, а потоа ги извадија од препораките бидејќи не ја таргетираат популацијата на соодветно ниво. Меѓутоа имаме развој на таа биолошка терапија, антиинфламаторна, која што дури може да има, се претпоставува, може да има ефекти кај срцева слабост. Значи воспалението е поврзано со сите овие ризици. Зошто пациентите со обезност кога ќе ослабат, имаат подобра прогноза? Еден од механизмите кај обезноста е воспаление. Таму каде што има повеќе масни клетки, таму каде што има гојазност, има проблем, зашто гојазноста е воспаление. И тоа го зголемува ризикот од сите болести. Значи го зголемува ризикот од сите болести, бидејќи воспалението, инфламацијата е во основа на сите болести.
Што тогаш мислите околу т. н. фастинг (fasting) што е сега популарен, односно постот. Што би препорачале вие како кардиолог, на пример 24 часови гладување, 48 часови или…?
Немам дефинитивна препорака за сите пациенти, меѓутоа сметам дека гладувањето е исклучително поволен стил на живот. Секој што може да гладува, колку подолго може да гладува, толку е подобро, бидејќи гладувањето е антиинфламација. Гладувањето намалува внес на калории и на некој начин овозможува да се прочистува организмот. И според покомпетентните од мене во оваа област, тој систем на гладување е корисен, а еден од, едноставно кажаните механизми, е да не се вечера. Значи последниот оброк да заврши во 4 или во 5 попладне и до наутро да нема ништо, само вода. Ништо да нема. Ни јаболко. Тоа е најверојатно најкорисното нешто. И ако се навратиме наназад, овие механизми се опишани уште во древните цивилизации. Тибетанската медицина, која што е постара од кинеската, го опишува сето тоа. Во многу религии, во христијанството ние имаме пост, ама тој пост треба да е многу ригорозен. И како што е препорачан оригинално во религијата, да биде следен со намалување на телесната тежина. Не може некој да пости, а да има зголемена телесна тежина. Значи, тој пост мора да резултира со топење, значи со намалување на телесната тежина. Тогаш е вистинскиот бенефит. Не случајно и во религиите, па и во муслиманството, во исламот, имаат гладување. Не ги знам точно деталите за муслиманството но имаат гладување и тоа не е случајно. Значи тие религии се базирани на животни искуства со векови наназад. Луѓето знаеле дека ако гладуваат, се прочистува организмот, се прочистува и умот. И доведува до поголема ментална дисциплина кај тие луѓе што го практикуваат тоа. Така што, јас лично сметам дека секој може да си ја практикува својата религија со својот систем на гладување, без разлика на која вера и се приклонува. И секој човек без религија, што е атеист, колку повеќе гладува, има подобра прогноза.
Вашиот предлог е во пет часот попладне последен оброк?
Тоа е мој личен став. Не би можел сега да кажам дека тоа го препорачувам за сите. Јас лично се трудам да се придржувам на тоа, што порано да заврши мојот последен оброк, до следното утро.
Да преминеме малку на една друга област, која вам ви е при срце, планинарењето. Пред некој ден претседателката Ве одликуваше за борбата за самостојност, независност, за напредок на државата, за вашите кардиолошки заслуги, меѓутоа и за историскиот успех со освојувањето на 14-те врвови. Тоа што мене ме интересира е дека, како ии јас, Вие не сте на 20 годишна возраст. Како успевате на оваа возраст да ја имате таа енергија? Второ, при Вашата претпоследна презентација, покажавте фотографии како вие се качувате нагоре кон врвот, меѓутоа долу имаше две мртви планинарки загинати од лавина. Практично, кога вие одите на таа експедиција, вие се соочувате со смртта, а сепак, и покрај тоа одите. Како го издржувате сето тоа? Значи прво со енергијата и второ со овој предизвик кога практично и гледате на смртта во очи?
Сите имаме одреден пул на енергија, животна енергија која што е највисока во детството. Значи во детството имаме најголема енергија, животна енергија. Со тек на годините, таа енергија ни ослабува, значи полека губиме од таа енергија, за пред крајот на животот да имаме најмала животна енергија. И тоа е причината што повозрасните луѓе го губат мотивот за живот, генерално се подепресивни, не секогаш, но повозрасните луѓе имаат помала мотивација во однос на помладите. Добрата работа е што постои механизам за обновување на таа енергија и на зголемување на животната енергија, на концентрацијата на животна енергија што сите ја имаме.
На кој начин?
Секој треба да си го најде тој начин. Јас тој начин сум го нашол на планините и со интензивната физичка активност. Значи сум забележал дека интензивната физичка активност ми ја зголемува животната енергија. Тоа сум го слушнал и од други колеги со кои сме оделе по големите планини – дека тоа на некој начин ја зголемува животната енергија и не прави посмирени. На крајот на краиштата, квалитетот на животот е поврзан со нивото на смиреност што го има во нас. Тоа е суштината на крајот, нивото на смиреност е највредното нешто што можеме да го постигнеме. Не би можел да ја препорачам оваа активност на сите, не можам да препорачам сите да одат на големи височини, бидејќи тоа е индивидуално. Најпрво треба секој човек да се проба на пониски планини и малку треба и генетска предиспозиција за издржливост на тие височини, во зоната на смрт. Е, сега, тука има големи ризици. Секој во животот, според мене, треба да си го прифати својот ризик, степен на ризик, и да ја земе одговорноста самиот за себе. Тоа, според мене, е многу важно.
Како се чувствувавте кога ги видовте тие две планинарки?
Тоа се многу, моќни чувства, многу силни емотивни чувства бидејќи со тие луѓе, тоа беа значи не само две девојки од САД, туку и нивните двајца шерпаси. Едниот беше Мигмар, другиот Лама Тензин.
Се сеќавате како се викаа девојките?
Џина и Ана. Лама беше во тој момент најсилниот шерпас во тој момент, бидејќи и помогна на Кристин Гарила, една Норвежанка, со негова помош да ги искачи во рекордно кратко време сите 14 врвови. И тоа беше мотивот на Џина да го земе него, меѓутоа, за жал, завршија трагично. Тоа чувство кога ќе се соочиме со смртта, ни отвора многу видици, бидејќи суштината во животот е да ги сфатиме тие принципи на непостојаност, имперманентност. Значи тоа е еден од основните принципи во животот – дека ништо не е постојано, дека сè е субјект на континуирана промена. И на тој начин доаѓаме до симболот на вечност. Што значи, тој вечен круг којшто е симболизиран во еден стар египетски симбол на гностицизам, во којшто змијата си ја јаде опашката, како еден круг. И тоа е симболот на вечноста. Тоа значи староегипетска иконографија, која ни укажува дека може да се дојде до просветлување само со лично искуство. Личното искуство е нешто што вреди. Јас не би можел тука со зборови да ви го опишам тоа чувство, да кажам како сум се чувствувал на врвот на Еверест или на врвот на останатите 13 планини над 8 000 метри, бидејќи со зборови тоа не се опишува. Јас можам да ви кажам дека тогаш сфаќам дека сме само еден дел од универзумот од еден аспект, а од друг аспект дека ние сме микрокосмос сами за себе. И вие, и јас, секој е микрокосмос во рамките на макрокосмосот. И кога ќе се соочиме со смрт, кога ќе се соочиме со ризик од сопствена смрт, сфаќаме дека постои тој вечен круг, каде што нема смрт, „смрт“ во наводници, туку има само раѓање, повторно враќање. И тоа е тој круг што ја обновува енергијата, животната енергија. И секој треба да си го најде тој начин. Дали тоа ќе биде пешачење покрај Вардар, дали ќе биде планинарење на малите планини, качување на Водно, одење на нашите планини, Шар Планина, Солунска Глава… Дали некој ќе вози велосипед, обичен велосипед или планински велосипед, тоа е личен избор. Меѓутоа, кога ќе се зголеми нивото на свесноста, тоа што го викаме „а лојалнес“, тогаш тоа е суштината. Ние на крајот на краиштата, не можеме на никој да му го објасниме, на пример, вкусот на мандарина ако не го пробал. Значи, треба лично искуство, некој треба да проба мандарина и да го знае вкусот. Ако некој не пробал, сеедно што ние може да му објаснуваме, нема шанса да сфати. Тоа што е вредно е личното искуство во животот. Јас лично сметам дека секој човек во животот треба да оди со лично искуство бидејќи во животот има раст, меѓутоа треба да знаеме дека во животот има и паѓање. Значи, имаме и раст и паѓање, тоа е дел од животот. И на крај сето тоа е една целина.
Знам дека брзате, треба да патувате, па за крај уште едно прашање. Во вашата кариера дали сте имале луѓе кои се вратиле од клиничка смрт и раскажале нешто за тоа време додека биле во клиничка смрт?
Тоа е баш прашање за крај. Тоа се вика Near-death experience, значи искуство блиску до смрт. Повеќе пациенти сум имал коишто опишувале, значи го опишувале тоа, дури и колеги сум имал коишто поминале како пациенти, поминале низ тоа искуство на тунел. Имало пациент којшто кажувал дека влегува во тунел и се ниша лево – десно, дека го буткаат од една страна, го буткаат од друга. Тоа се искуства на луѓе што поминале низ тоа и на крај се враќаат во животот. Јас лично имам почувствувано слично искуство при симнувањето од Канченџунга, кога останав без кислород на 8 400 метри, ми се издиша кислородот и без кислород 300 метри отприлика се спуштав. И во тој момент ми се одмота целиот животен филм, тоа беше прво. А од физички аспект, најблискиот повик го имав при симнувањето од Мангапарга, планината убиец, кога веќе го надминав, се качивме на врвот, при симнувањето го поминав најтешкиот дел низ „шофер ѕидот“ и веќе се олабавив, па имав едно драматично лизгање, два-триесет метри надоле. Меѓутоа, имав среќа, двојна фиксација на тоа јаже, и тоа лизгање беше вечност. И на крај, кога ме задржа Стојанков, тие неколку секунди додека ги отворив очите, го имав тоа чувство, на искуство блиску до смртта. И тие искуства се многу важни. И не би ги препорачал на никој, меѓутоа тоа се искуствата што ме ослободуваат од стравот од смрт. Стравот од смртта е најголемиот страв што го имаме сите. Нема човек што нема страв од смрт. И тој е најголемиот лимитирачки фактор за сите нас. За жал. Тој што ќе успее да се ослободи од тој страв, ќе биде многу посмирен во животот. (МИА)
Извор: kurir.mk
