На гласачките места во Северна Македонија кои се отворија утрово на 24 април во 7 часот, граѓаните ќе можат да го дадат својот глас за еден од седумтемина кандидати за Претседател на државата, што е најголем број на кандидати во историјата на претседателските избори.
Право да гласаат за својот фаворит имаат 1.814.317 граѓани.
Ќе можат да гласаат и граѓаните кои не успеаја да ги сменат личните документи со името Северна Македонија, согласно Преспанскиот договор. Бидејќи државата не успеа навреме да го организира процесот на замена на документите на сите државјани, Собранието донесе закон со кој се дозволи гласање на овие избори со стари лични документи.
За функцијата Претседател на Република Северна Македонија се натпреваруваат 7 кандидати. Актуелниот претседател и кандидат на СДСМ и коалицијата на претстојните претседателски избори Стево Пендаровски е прв на листата за претседателските избори. Втора е Гордана Сиљановска-Давкова кандидат на ВМРО-ДПМНЕ и коалицијата, трет е Стевчо Јакимовски од ГРОМ. Четврт на листата е Бујар Османи од ДУИ, петта е Билјана Ванковска-Цветковска од Левица, шести е Арбен Таравари од Алијанса за Албанците и Европскиот фронт и седми е Максим Димитриевски, кандидат на ЗНАМ.
Претседателските избори беа распишани на 14 февруари. Во согласност со податоците од ДИК, 7 од вкупно 15 кандидати ги собраа неопходните 10 000 потписи за учество на претседателските избори.
Една од главните теми во предизборната кампања беа пристапните преговори со ЕУ кои ќе продолжат доколку се донесат измени на Уставот со кои во Преамбулата ќе биде внесено бугарското малцинство, заедно со уште неколку малцинства. Се работи за околу три илјади граѓани кои се изјаснија како Бугари на пописот, а актуелната Влада го прифати овој услов откако Бугарија стави вето на евроинтеграцијата на Северна Македонија.
Висок цензус за победа во првиот круг
Според македонскиот изборен систем, претседателот на Републиката се избира на општи и непосредни избори, со тајно гласање за мандат од 5 години, со право на најмногу два мандати.
Изборот на Претседател речиси секогаш се спроведува во два изборни круга. Во првиот круг победник е кандидатот кој ќе освои мнозинство (50 % + 1 гласач) од вкупниот број регистрирани гласачи во Избирачкиот список. Доколку ниту еден од кандидатите не го постигне бараното мнозинство, во рок од 14 дена се спроведува втор круг на гласање во кој влегуваат двајцата кандидати со најмногу гласови во првиот круг.
Во вториот круг ќе биде избран кандидатот кој освоил мнозинство од вкупниот број гласови, при што е потребно најмалку 40 % од регистрираните гласачи да го оствариле своето право на глас. Доколку ниту еден од кандидатите не ги исполни двата услови, целата изборна постапка се повторува.
Досега Само Киро Глигоров во 1994 година победил во прв круг на изборите.
Избори под мониторинг
На овие избори ќе има повеќе странски од домашни набљудувачи.
Досега се издадени актедитации за 859 набљудувачи од кои 342 домашни, а 517 странски.
Канцеларијата на ОБСЕ за демократски институции и човекови права (ОДИХР) на 21 март ја отвори Набљудувачката мисија во Северна Македонија и за претседателските и за парламентарните избори. Ќе бидат ангажирани 330 набљудувачи. Акредитации се издадени и за 86 набљудувачи од Парламентарното собрание на ОБСЕ, како и за 33-ца од Парламентарното собрание на Советот на Европа. Ним ќе им се придружат уште 43 странски набљудувачи од организации и одредени амбасади.
Домашните набљудувачи доаѓаат од пет различни организации. Најмногу (182) се од Здружението за развој на општествено-социјални иновации „ВАКЕ УП“ од Скопје. Фондацијата Ромите за демократија ќе има 68, Здружението на граѓани ЦИВИЛ-Центар за слобода ќе мониторира со 51 набљудувач, а со 12 ќе биде и Здружението за промоција и развој на инклузивното општество Инклузива од Куманово. Свои набљудувачи, вкупно 29, ќе има и Центарот за безбедносни истражувања од каде за РСЕ претходно посочија дека ова им е прво искуство и ќе го спроведат како пилот проект само во четвртата изборна единица.
Двојни избори договорени на лидерска средба
По неколкумесечни политички превирања во врска со уставните измени и засилените барања на опозицијата за вонредни парламентарни избори, одржувањето на двојните избори беше договорено на 4 декември 2023 година, на средбата на лидерите на парламентарните политички партии. Тие постигнаа договор парламентарните избори да се одржат на 8 мај, среда, заедно со вториот круг на претседателските избори.
Датумот 8 мај беше единствено можен за да се овозможи парламентарните избори да бидат во нивниот редовен термин, а претседателските да завршат до истекувањето на мандатот на актуелниот претседател на 12 мај.
Во согласност со законот, на 28 јануари, односно на 100 дена пред изборите се формираше техничка (пржинска) Влада, чија задача е да организира фер и демократски парламентарни избори. Ова е трета преодна или техничка Влада од 2016 година досега.
Надлежности на претседателот
Со стапување на функција претседателот добива низа функции и ексклузивни права. Тој го наследува мандатот да ја претставува државата дома и во странство, врховен командант е на вооружените сили и го доделува мандатот за состав на Владата и друго.
Претседателот ужива имунитет во вршењето на својата функција, но доколку го прекрши Уставот и законите за тоа мора да одговара. Постапката за утврдување на ваква одговорност ја покренува Собранието со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број пратеници. За одговорноста на Претседателот одлучува Уставниот суд, исто така со двотретинско мнозинство гласови од вкупниот број судии.
Првиот претседател на независна Македонија беше Киро Глигоров, избран со тајно гласање во македонското Собрание на 27 јануари 1991 година. Сите следни избори за претседател се одвиваа на општи и непосредни избори. Глигоров освои втор мандат, а по него на таа функција беа Борис Трајковски избран во 1999 година се до неговата трагична смрт во 2004 година. За трет Претседател беше избран кандидатот на СДСМ, Бранко Црвенковски. Потоа во 2009 година Ѓорѓе Иванов кој остана два мандати претседател, а на претседателските избори во 2019 година, во вториот круг победи актуелниот претседател, Стево Пендаровски.
Извор: Радио Слободна Европа
